انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی، وابسته به آکادمی علوم ازبکستان، نقش و جایگاه خاصی در فرهنگ و تمدن جهانی و اسلامی دارد. کتابخانه نسخ خطی واقع در این مرکز،امروزه نظر بسیاری از کارشناسان و محققان را به خود جلب کرده است.
کتابخانه مذکور که یکی از اندک مراکز حفظ آثار و نسخ خطی است، به نام ابوریحان بیرونی مزین شده است. در دفترچه راهنمای کتابخانه، آثار موجود به زبان های فارسی، تاجیکی،عربی و ترکی ردیف بندی شده است. در این مقالهتلاش داریم کتابخانه نسخ خطی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی را معرفی کنیم؛ البته تأکید ما در معرفی برخی آثار محفوظ در این مرکز، بر روی نسخه های قرآنی است.
آکادمی علوم ازبکستان،کتابخانه ابوریحان بیرونی، نسخ قدیمی، نسخه نادر قرآن.
ازبکستان یکی از کشورهای آسیای مرکزی است که بعداز فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اعلام استقلال کرد. این کشور به عنوان وارث ماورالنهر و خراسان، سال های طولانی مرکز فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است؛مرکزی که با پرورش تعداد زیادی عالم و متصوف،همچون یکی از مراکز نادر فرهنگ و تمدن تاریخ جهان مطرح است. علما، حکما و شخصیت های مشهوری چون بیرونی، ابن سینا، علی قوشچی، زمشخری، امیرعلیشیر نوایی، میرزا الغ بیگ، بخارایی، ترمذی، ماتریدی، بابر شاه، شیبانی خان، حسین بایقرا، محمد پارسا در این منطقه پرورش یافته و آثاری نامیرا به وجود آوردند.
از میان مراکز علمی تاریخی که در منطقه ماوراءالنهر به وجود آمده بودند، می توانیم به سمرقند، بخارا، شاش (تاشکند)، فرغانه، اندیجان، خوقند و خوارزم اشاره کنیم؛ البته ازبکستان امروزی از لحاظ اداری به دوازده ولایتتقسیم می شود. [1]
کتابخانه نسخ خطی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی
ابوریحان بیرونی که انستیتو شرق شناسی ازبکستان به نام او زینت یافته است، از عالمان معروف خوارزمی است که در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری می زیست. او در بیش از سی شاخه علمی کوشیده و بیش از 150 اثر علمی پدید آورده است. تعداد زیادی از آثار او که به زبان های مختلف عربی، فارسی، یونانی، ترکی و عبرانی بوده، امروزه در تمام دنیا مورد تأیید قرار گرفته، بعضی از دیدگاه های او در دنیای علم امروزی،همچون قانون و اصل علمی پذیرفته شده است.
کتابخانه نسخه های خطی ابوریحان بیرونی که در تاشکند، پایتخت ازبکستان قرار دارد، در ناحیه ای جای گرفته که به شهر علما معروف است. مکان کتابخانه با انتستیتو زبان و ادبیات علی شیر نوایی داخل یک پردیس قرار دارد. این انستیتو، وابسته به آکادمی علوم ازبکستان است.
کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی[2]متعلق به آکادمی علوم جمهوری ازبکستان است کهدر سال های آغازین فعالیت، انستیتو تنها شامل یک بخش بود. در این بخش روی نسخه های خطی شرقی، مطالعاتی صورت می گرفت که به تدریج به تعداد بخش های تحقیقاتی انستیتو افزوده شد. در این بخش ها شاخه های علمی، مانند رده بندی و شناسایی علمی نسخه ها ، و آماده سازی آنها برای انتشار و همین طور مطالعات گسترده درباره حیات اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی ملل شرقی، ایجاد شد. به عبارتی هدف تمام این تغییرات، گسترش کارایی انستیتو در مطالعات نسخه شناسی بود.
عمده فعالیتعلمی کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی، مرتبط با مشخصات ثبت شده نسخ خطی [3] موجود در این مرکز است؛ زیرا بر اساس نسخ خطی ای که در دفترچه راهنمای کتابخانه موجود است،اینگونه دستگیر می شود که این نسخ از نسخه های منحصر به فرد دنیاست.قدیمی ترین نسخه خطی موجود در این کتابخانه، به قرن نهم[4]و جدیدترین نسخه های خطی تاریخدار، متعلق به ربع اول قرن بیستممیلادی است؛ اما این اطلاعات فاقد قطعیت هستند؛چراکه بسیاری از نسخ خطی موجود در کتابخانه، تاریخ استنساخ ندارند. در برگه های یادداشت کتابخانه ای بعضی از نسخه ها، اشتباهات بسیاری ثبت شده است و یا در بعضی از برگه ها برای برخی از نسخه ها، تاریخ استنساخ تخمینی وارد شده است.
نسخ موجود در کتابخانه نسخه های خطی ابوریحان بیرونی به زبان های مختلفی است. از بین این زبان ها می توانیم به ترکی، ازبکی، عربی، فارسی، تاجیکی،اویغوری، اردو، پشتو، تاتاری، ترکمنی، ترکی آذری و بعضی زبان های مردم بومی اشاره کنیم. در اینجا منظور از ترکی، زبان آثار نوشته شده در آناتولی،یعنی ترکی قدیمی آناتولی و ترکی عثمانی است. آثار نوشته شده به این زبان ها، متعلق به دوره های قرون وسطی و بعد از آن هستند که از لحاظ محتوایی، شاخه های مختلف علمی مانند تاریخ، ادبیات، زبان، فلسفه، جغرافیا، پزشکی، نجوم، طب عامیانه، موسیقی، ریاضیات و معدن شناسی را در بر دارند.
امروزه در کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی 25621 جلد نسخه خطی وجود دارد. بعضی از رساله ها در یک جلد گردآوری شده اند. با احتساب نسخه های چاپ سنگی و دیگر نسخه ها،این تعداد به 39300 نسخه می رسد. این نسخه ها درباره اوضاع داخلی کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای شرقی، «ترکیه، ایران، افغانستان، پاکستان، هندوستان، چین و عربستان» و مناسبات این کشورها با یکدیگر، اطلاعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، دیپلماتیکی و مانند آن در اختیار می گذارد.
قسمت بزرگی از نسخه های موجود در کتابخانه مذکور، متعلق به اسلام، تاریخ اسلام، علوم اسلامی ( فقه، کلام، تفسیر و...) و تصوف است. آثار نوشته شده در این زمینه ها، عموماًبه زبان های عربی، فارسی و تاجیکی است. باز منابع مهم متعلق به زبان ازبکی قدیم به ویژه در خصوصقرن های نهم تا نوزدهم نیز در این کتابخانه نگهداری می شوند. قدیمی ترین اثر موجود در بین این آثار، نسخه ای است از قرآن کریم که در قرن نهممیلادی و به خط کوفی نوشته شده است. در این قرآن اسامی سوره ها نیز با قدیمی ترینخط کوفی نوشته شده است. در همین انستیتو نسخه های خطی قرآن بسیاری،مشابه این نسخه موجود است. اینها اغلب تفسیرهای قرآنی هستند که در قرن های شانزده و هفده نسخه برداری شده اند.
در دفترچه راهنمای کتابخانه، تعداد بی شماری سند که تاریخ هزار ساله را در بر می گیرد، موجود است. قدیمی ترین این اسناد به قرن دهم و جدیدترین آنها به قرن بیستم تعلق دارد. حجم چشمگیری از اسناد رسمی خانات بخارا، خیوه و خوقند، در این کتابخانه نگهداری می شوند. برای بهره گیری از این اسناد و اطلاعات، در انستیتو شاخه های علمی مختلفی تشکیل شده و در این بخش های مطالعاتی جدید،اداره نشری راه اندازی شده است.
فعالیت های مرتبط با فهرست بندی نسخه ها که از سال 1952 شروع شده است، تا کنون بدون وقفه ادامه پیدا کرده است. یازده جلد از فهرستی به نام «مجموعه نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان» و نیز نسخه هایی در حوزه تاریخ، طب، علوم طبیعی و تصوف با نام «مینیاتورهای شرق» در دو جلد منتشر شده است؛ علاوه بر این، با تقسیم نسخ موجود در کتابخانه به بخش های علمی مختلف، شروع به «کارنمایی»می شود؛از جمله کارنمای آثار قلمیشخصیت های مشهوری مانند علی شیر نوایی، خوجا احمد یسوی، ابونصرفارابی، ابن سینا، امیرخسرو دهلوی و عبدالرحمن جامی در حال انتشار است؛همچنین در خصوص آثار و حیات فرهنگی و علمی شخصی های برجسته شرق نیز تحقیقات علمی آغاز شده است. در نخستین گام،شخصیت هایی نظیر فارابی ،اولوغ بیگ، امام بخارایی، ماتریدی، خوارزمی، فرغانی، ابن سینا ومانند ایشان مورد توجه هستند.
انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی که به تحقیقات شرق شناسی امروزی اهمیت بسیاریمی دهد،برای گسترش روابط خود با کشورهای شرق نیزوارد عمل شده است؛در همین راستا انستیتو بر روی آثار فرهنگی متعلق به ممالک شرقی در ابعاد مختلف بررسی هایی انجام داده ویا با کشورهای مرتبط، همکاری های دوجانبه داشته استواز این طریق به مرکزی مهم برای تحقیقات شرق شناسی تبدیل شده است. در نتیجه این تلاش ها و علل دیگر، نسخه های خطی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی از سوی یونسکو تحت عنوان غنی ترین آثار خطی جهان، در فهرست میراث فرهنگی جهانی وارد شده است.
علی احسان چاغلار[5] با قبول اینکه تعداد 12500 مورد از نسخ موجود در کتابخانه نسخه های خطی ابوریحان بیرونی،نسخهاصل هستند، تعداد کل آنها را 75 هزار نسخه بیان می کند.[6] طبیعتاً این ارقام می تواند از دید جنس و توصیف اثر تغییر کند؛ اما اطلاعاتی که در اینجا ارائه داده ایم، تماماً از منابع دست اول گرفته شده است. مدتی که در ازبکستان بودم، در کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی، مشغول تحقیق شدم. در طول این مدت کوشیدم از دانش آموختگان یا مدیران انستیتو درباره نسخ موجود، اطلاعات وسیعی به دست آورم. اطلاعات ارائه شده در مقاله، گزیده ای از همین جست وجوهاست.
در کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی که نزدیک به 25 هزار نسخه خطی را در خود جای داده است، در ارتباط با جهان شرقینیز تعداد زیادی نسخه خطی وجود دارد. ما بیشتر به نسخ نوشته شده به زبان های ترکی و ازبکی خواهیم پرداخت. در کنار این، در کتابخانه به ویژه منابع مهمی موجود است که به زبان های عربی و فارسی نوشته شده اند. چیزی که درباره موضوع زبان نسخ کتابخانه،مخصوصاًجالب توجه است، حجم آثار فارسی است. از هر ده نسخه چهار یا پنج مورد به فارسی نوشته شده است. اینگونه استنباط می شود که بیشتر نسخه های خطی موجود، در سمرقند و بخارا نوشته شده اند؛ به بیان دیگر اینها نسخه های استنساخ شده در منطقه ماورالنهر هستند؛ چه اینکه این منطقه محل زندگی سغدی ها ی ایرانی بود. زبان آثار نوشته شده در خوارزم، قسمتی ترکی و بیشتر عربی و فارسی است. در اکثر آثار نوشته شده در دره فرغانه، از زبان ازبکی قدیم و ترکی اویغوری استفاده شده است.
آثار نوشته شده در آناتولی به ترکی عثمانی نیز در این کتابخانه بخش بزرگی را تشکیل می دهد. از آنجاییکه در این کتابخانه دیوان های شعری، مانند: دیوان آونی، دیوان عدلی، دیوان محبی، دیوان باقی و... وجود دارد، برای تحقیق در ادبیات کلاسیک نیز مرکز معتبری به شمار می رود.
یک نسخه ناقص، ولی خوانای غریب نامه آشیق پاشا در این کتابخانه نگهداری می شود. این نسخه که داخل اثر دیگری نگهداری می شد، تا به امروز برای جهان علم ناشناخته بود. من برای معرفی ویژگی ها و وضعیت نسخه، مقاله ای ترتیب داده ام. [7] احتمالاً این نسخهغریب نامه از استانبول آورده شده است. می دانیم که در دوره عثمانی، روابط فرهنگی با خانات ترکستان گسترش یافته بود؛ بدین علت بسیاری از علما و دانشمندانی که از سمرقند، بخارا و خیوه به استانبول آمده بودند، دست خالی برنگشتند.
با اعلام استقلال خانات خوقند در اوایل قرن هجدهم در ازبکستان امروزی،یعنی در اراضی ترکستان آن زمان سه خان نشین مستقل به وجود آمدکه عبارت بودند از: خانات خیوه، بخارا و خوقند. همراه با این جدایی و کاهش قدرت، خانات ترکستان که گرفتار رقابت داخلی نیز شده بودند به ویژه در اوایل قرن هجدهم بر حجم روابط شان با استانبول افزوده شد و این خان نشین ها دور جدیدی از روابط مبتنی بر فرستادن دایمی سفرا و نامه های دیپلماتیک به استانبول را شروع کردند.[8] بنابراین احتمال قوی وجود دارد که آثار نوشته شده به ترکی عثمانی موجود در کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی، در این زمان به ماوراالنهر آورده شده اند. تسری دادن چنین فرضیه ای برای تمامی آثار این دسته سخت است، اما ترتیب انتقال بیشتر این آثار به این شکل و در همین دوران بوده است؛البته نقل و انتقال نسخ خطی یکجانبه نبوده است و از خانات ترکستان نیز تعداد زیادی نسخ خطی به استانبول منتقلمی شد؛مخصوصاًدر حال حاضر نسخه ای از آثار شاعران و نویسندگان مشهور ازبک در یکی از کتابخانه های استانبول وجود دارد ( بابرشاه، علی شیر نوایی و...).
از دیدگاه موضوعی،از دیگر نسخ خطی مورد توجه در کتابخانه،آثار متعلقبه حوزهپزشکی است. من فرصت زیادی نداشتم تا ده ها کتاب طبی را که در کتابخانه موجود است، مطالعه و بررسی کنم. به هر حالدستیابی به کتاب های پزشکی مانند منتخب الشفاء[9]وابواب الشفاء در کتابخانه های ترکیه نیز ممکن است.
در این کتابخانه، هزاران فرمان، پرونده های قضایی، سندهای وقف (بعضی از سندهای وقف به خانواده های استانبولی، ادرنه ایی و بورسایی تعلق دارند)، اسناد متعلق به قراردادهای بین خانات ترکستان و دولت عثمانی و... موجود است که برای محققان تاریخ بی نهایت مهم هستند.
در کتابخانه که از نظر وجود نسخه هایی از ترجمه قرآن به ترکی و تفاسیر نیز غنی است، بیش از ده تفسیر قرآن وجود دارد. بعضی از این تفاسیر بر اساس گزارش های ثبت شده چنین هستند:
1- ترجمه تفسیر مولانا یعقوبی چرخی،[10]993 هجری، 191 برگ، که هر ورق شامل پانزده سطر است. مستنسخ و مترجم آن معلوم نیست؛993 هجری، 191 برگ، که هر ورق شامل پانزده سطر است. مستنسخ و مترجم آن معلوم نیست؛
2. ترجمه ای از قرآنبه زبان ازبکی به تاریخ 1845 میلادی: 248 برگ، هر برگ 21 سطر. مؤلف و مستنسخ آن ناشناخته است؛
3. تفسیری شامل تنها یک سوره در دوازده برگ،به زبان ازبکی؛
4. تفسیر مواقیب اثر فرخ اسماعیل،نوشته شده در استانبول به سال 1246 هجری، شامل 366برگ و هر برگ درهفده سطر، به ترکی عثمانی؛
5. تفسیر موسوم به هافتی یک به زبان تاتاری، به سال 1248 هجری، شامل 322 برگ یازده سطری.مستنسخ: محمدبن یار محمد؛
6. تفسیر قورساوی شامل تفسیر سوره های یاسین تا ناس، به سال 1823 میلادی، به زبان تاتاری، شامل 162 برگ شانزده سطری.
در بین این تفاسیر قرآن، ترجمه تفسیر مولانا یعقوب چرحی در بخش آثار کمیاب نگهداری می شود. گفته می شود نسخ موجود در این بخش، در سطح جهانی بی بدیل هستند. ترجمه قدیمی دیگری از قرآن که تصورمی شود به قرن های دوازده و سیزده میلادی تعلق دارد،[11] با شماره 2008 در همین بخش نگهداری می شود. ویژگی های این ترجمه که مسلماًدوره نگارش آن متعلق به بعد از پذیرش اسلام توسط اقوام منطقه است، به این شرح است:
این ترجمه قران کریم ناقص بوده، در مجموع273 برگاست. دراین ترجمه همه سوره ها موجود نیست و آیات برخی از سوره های موجود نیز ناقص است. سوره هایدوم (با کاستی هایی در ترجمه)،سومو چهارم به طور کامل، سوره پنجم شاملآیات 1 ـ 117 و سورهششمشامل آیات 71 ـ136 است. ترجمه به صورت سطر میانی بوده و برای کلمات عربی، برابر نهادهای ترکی و فارسی آورده شده است. صفحه های 1ـ3 و 19ـ22 فاقد ترجمه بوده،بعداًبه نسخه اصلی اضافه شده است.
این ترجمه قرآن کریم ـ که ما تحقیق بر روی آن را موضوع رساله دکترای خودقرار دادیم ـ برای اولین بارتوسط آ. آ. سمنوف به دنیای علم معرفی شد. [12] او کارنمای نسخ خطی انستیتو شرق شناسی بیرونی،وابسته به آکادمی علوم ازبکستان را حاضر کرده بود. در جلد چهارم این کارنما، ترجمه قرآن توصیف شده است. اطلاعات اکمان درباره این نسخه، بر معلومات سمنوف تکیه دارد.[13]
ترجمه دیگری از قرآن کریم که برابر فارسی و ترکی کلماتعربی در آن، بین سطرهای ذکر شده، نسخه ای است که در انگلستان نگهداری می شود. در این نسخه، بین سطرها، کلمات فارسی در بالا و کلمات ترکی در پایین آورده شده است. در نسخه تاشکند شیوه نگارش ترجمه متفاوت است. برابر نهادهای ترکی و فارسی، سرکج نوشته شده اند:ابتدا معادل فارسی، از گوشه سمت راست کلمه عربی آغاز شده و به طرف پایین، سمت چپ ادامه یافته است؛ سپس معادل ترکی از نقطه انتهای معادل عربی آغاز شده، به طرف بالا و سمت راست کلمه عربی بعدی سیر کرده است. در برخی موارد، ترجمه های فارسی و ترکی یکدیگر را قطع کرده اند. هنگامی که از روبرو به ترتیب نگارش معادل های فارسی و ترکی می نگریم، از کنار هم قرار گرفتن آنها تصویری ظاهر می شود که به رشته کوه های به هم پیوسته یا آدمک هایی که دست همدیگر را زنجیروار گرفته باشند، شباهت دارد(نک به: تصاویر 1، 2، 3).
در هر برگ این نسخه ناقص، پنج سطر وجود دارد. کلمات عربی با قلمی درشت و برابر های ترکی و فارسی نسبت به آنهابا قلم نازک تری نوشته شده اند. صفحه های اصلی نسخه خطی، موقع صحافی مشوش شده اند. صفحه های 1ـ3 و 19ـ22 بعداً اضافه شده اند که تنها شامل متن عربی آیات هستند. ازابتداینسخه، سوره فاتحه افتاده و نسخه با سوره بقره شروع می شود. این در حالی است که ترجمه سوره ها نیز از نیمه صفحه چهارم آغاز شده است؛در واقع صفحات ابتدایی سورهبقره، همان افزوده هایی هستند که ذکر آنها رفت وتنها شامل متن آیات مربوطه می باشند. شکل کاغذ و خط نوشتاری این قسمت ها به کلی متفاوت است. در جای جای نسخه مورد بحث، اضافاتی شبیه به این افزوده دیده می شود. درهیچ کدام از این افزوده ها،آیاتترجمه نشده است.
بر روی سه برگ نخست نسخه، بر اثر کهنگی و پوسیدگی، روزنه هایی ایجاد شده است. برای ترمیم این پوسیدگی ها، وصله هایی از جنس دیگر کاغذ ترتیب داده اند. در برخی قسمتها، متن عربی اصلی از بین رفته یا مورد تحریف واقع شده است. در این موارد، نقص روی داده، با نوع دیگری از خط عربی و تنها با اکتفا به بازسازی متن عربی و بدون ترجمه، برطرف شده است (نک به: تصویر شماره1)؛ علاوه بر این در چند صفحه دیگر، پخش مرکب ـ که می تواند حاصل رطوبت یا دیگر عوامل باشد ـ متن ترجمه را مخدوش کرده است.
رنگ کاغذ نسخه اصلی، کاهی شفاف است که در برخی قسمت ها به نخودی تغییر یافته است. جلد بیرونی نسخه از پوستی به رنگ قهوه ای روشن تشکیل می شود. با ترسیم اشکال هندسی بر روی این جلد، آن را زینت داده اند. این نسخه در قسمت نسخه های نادر کتابخانه ابوریحان بیرونی و در میان کیفی مخملی و قرمز رنگ نگهداری می شود. نسخه مورد بحث در ابعاد 36 × 29[14] بوده، زینت کاری هایی صورت گرفته در آن، نمونه ای است از هنر تذهیب ماورا النهر. حواشی چپ و راست تمام صفحات به نقش های متفاوتی مزین شده است؛ همچنین حاشیه بالای صفحات و نیز انتهای سوره ها نقش و نگار های رنگین و طلایی دارند. (نک به: تصویر شماره 2و3).
سمنوف ادعا دارد: زبان ترجمه ترکی، همان ازبکی قدیم بوده و متعلق به قرن سیزدهم میلادی است. او برای اثبات ادعای خود از تعلق زمانی ترجمه های فارسی به عنوان قرینه استفاده می کند؛ به عبارت دیگر از نظر سمنوف از آنجایی که فارسی به کار رفته در نسخه، همان فارسی قدیمی یا کلاسیک است، پس زبان ترجمه ترکی نیز متعلق به همان زمانی بوده که همزمان با این نوع فارسی در منطقه متداول بوده است؛ با وجود این او این احتمال را نیز از نظر دور نمی دارد که ترجمه ترکی ممکن است همان زبان قراخانی ـ قبچاق متداول در آندوران باشد.[15]
کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی، امروزه همچون دیگر کتابخانه های بزرگ نسخ خطی، چون پطرزبورگ و سلیمانیه در خدمت به جهان علم، پیشگام است. نسخ محفوظ در کتابخانه عموماً مخصوص کشورها و مردمان شرقی است. برگه دان کتابخانه در طبقه دوم انستیتو شرق شناسی نگهداری می شود که به زبان ازبکی و الفبای عربی تنظیم شده است؛ اما چند نکته در خصوص حروفدان راهنما قابل توضیح است: برخی از این برگه ها دارای اصلاحات مغشوش و گمراه کننده و ناقص هستند. گاهی ممکن است نسخه ای که حروف دان راهنما آن را اثری ازبکی معرفی کرده است، فارسی، تاجیکی یا تاتاری باشد، و یا ممکن است از میان نسخه ای در زمینه علم طب، نسخه ای از غریب نامه یا دیوان حکمت یافت شود؛ همچنین در خصوص تعداد برگ نسخه، نام نسخه پرداز و تاریخ نسخه برداری نیز اطلاعات ناقص و اشتباهی وجود دارد. با توجه به چنین مشکلاتی، بی فایده نخواهد بود اگر برای تک تک نسخه ها تلاش جداگانه ای انجام شود و هر کدام از نزدیک مورد بررسی قرار گیرد.
کتابخانه نسخ خطی ابوریحان بیرونی، به لحاظ در برداشتن نسخ نایاب نیز اهمیتی زیادی دارد. تعداد زیادی نسخ نادر، از جمله تفاسیر و ترجمه هایی مختلف از قرآن کریم و نیز نسخه ای از مقدمة الادب در آن نگهداری می شود. نسخه هایی نیز از اثر متعلق به دوره قراخانیان، یعنی قوتادقو بیلیگ موجود است که در قسمت آثار نادر محفوظ می باشد. از این اثر، نسخه ای اصل و چند کپی کم حجم، در این قسمت از کتابخانه وجود دارد. نسخه اصل شامل 223 صفحه (هرصفحه 15 سطر)و چهار کپی کم حجم به طور میانگین شامل پنجاه صفحه می باشد؛ در ضمن اطلاعات ارائه شده توسط کتابخانه، زبان نسخه اصل، اویغوری و مکان نسخه برداری شهر کاشغر معرفی شده است
2. Çağlar, Ali _hsan, (2008), “Türkiye-Özbekistan _li_kilerinin Bilimsel ve Kültürel Boyutları Üzerine”, Köksav E-Bülten, 29 _ubat 2008, Ankara.
3. Eckmann, Janos (1976), Mıddle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Transalation,Akademia Kiado, Budapest, 1976.
4. Önler, Zafer, (1990), Müntahab-ı _ifa I Giri_-Metin, Türk Dil Kurumu Yay. , Ankara,
5. Önler, Zafer, (1999) Müntahab-ı _ifa II, Sözlük, Simurg Yayınları, _stanbul.
6. Saray, Mehmet, (1990), Rus __gali Devrinde Osmanlı Devleti _le Türkistan Hanlıkları Arasındaki SiyasiMünasebetler (1775-1875), _stanbul Ünv. Yay. , _stanbul.
7. Saray, Mehmet, (1993), Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Yay. , _stanbul.
8. Semenov, A. A. (1957), Sobranie vostoçnıh rukopisey, Akademi Nauuk Uzbekskoy, SSSR, IV, Ta_kent.
9. Üşenmez, Emek, (2008), “Do_u Türkçesi _le Yapılmı_ Kur’an Tercümeleri Üzerine”, I. UluslararasıDünya Dili Türkçe Sempozyumu, 20-21 Kasım 2008, Ba_kent Ünv. , Ankara.
10. Yazıcı, Nesimi, (2005), _lk Türk-_slam Devletleri Tarihi, Ankara: TDV Yay.
11. УринбовA. Aжмедов A maннонов. б. Aьурайжовберунийнomидaгишapкшyнocликинcтиyти – Toшкент,1993
12. Myниpoв K. ,6eбaxo xaзинa,- Toшкент. ,2002
13. Coкpoвишницa, вocтoчныx pyкoпиceй. ,- Toшкент. ,1988.
[1]Mehmet Saray; Özbek Türkleri Tarihi; Nesil Yay, _stanbul, 1993.
1. عنوان کتابخانه به زبان ازبکی به این شکل است:
O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik _nstituti.
[3] . کتابخانه دولتی ـ ملی، هم اکنون با عنوان کتابخانه علی شیر نوایی فعالیت دارد و تعداد بسیاری از کتب مختلف، به ویژه به زبان روسی در آن نگهداری می شود.
.[4] در زبان ازبکی به نسخه خطی «قول یازما» اطلاق می شود که به معنای دستنوشته است
1. از محققان برجسته تاریخ در ازبکستان
[6]. Çağlar, Ali _hsan, “Türkiye-Özbekistan _li_kilerinin Bilimsel ve Kültürel Boyutları Üzerine”.
[7]Emek Ü_enmez, “Bilinmeyen Bir Â_ık Pa_a Garibnamesi (Özbekistan Nüshası)” (Yayıma hazır).
[8]. Saray, MehmetRus , gali Devrinde Osmanlı Devleti _le Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi p. 13.
[9] . این اثر توسط ظفراونلر معرفی و منتشر شده است ر.ک به:
Müntahab-ı _ifa I Giri_-Metin, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1990., Zafer
Önler, Müntahab-ı _ifa II, Sözlük, Simurg Yayınları, _stanbul, 1999.
[10] Emek Ü_enmez, “Eski Özbek Türkçesiyle Yapılmı_ Bir Kur’an Tefsiri: Tercüme-i Tefsir-i Yakubu Çerhî” (Yayıma hazır)
در این تحقیق، اطلاعات متنوعی در خصوص نسخه ارائه داده ایم.
1. تحقیق در خصوص این نسخه که آن را با عنوان نسخه تاشکند معرفی کرده ایم، موضوع پایان نامه دکترا قرار گرفته است.
[12] A.A. Semenov: Sobranie vostoçnıh rukopisey, Akademi Nauuk Uzbekskoy, SSSR, IV, Ta_kent 1957, s.45-46.
[13] . Eckmann, Janos, Mıddle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Transalation, p.17.
1. این ابعاد، طبق اطلاعات سمنوف به این صورت است: 34×5/ 29
2) [15]. Semenov, A. A., Sobranie vostoçnıh rukopisey, Akademi Nauuk Uzbekskoy, SSSR, IV, Ta_kent, p. 45-46.
[16] . استاد گرانقدر جناب آقای دکتر امک اوشنمز در خواست مترجم را بی پاسخ نگذاشته و سه تصویر حاضر را برای ما فرستادند. بنا به گفته ی ایشان با توجه به محدودیتهای مقرراتی موجود امکان تهیه ی تصاویر نسخه ها ی موجود در کتابخانه ی مورد بحث امکانپذیر نیست. جا دارد از تلاش ایشان در جهت تهیه ی این تصاویر و نیز ارسال آنها به مترجم تشکر نماییم.